Dit artikel gaat in op de verschijningsvormen van enkel en alleen maar 'functionele' straatverlichting, inclusief wat meer info over het armatuur dat in Purmerend en elders jarenlang gefunctioneerd heeft of dat nog steeds doet. Antieke constructies, zeer moderne armaturen of moderne lichtkleuren, zoals het in opmars zijnde groen, zul je hier niet aantreffen.

Als je modelstraatverlichting wil die lijkt op het grote voorbeeld, is zelfbouw al snel de enige optie. Maar voordat je meteen tot bouw overgaat, is het misschien de moeite waard om eens een aantal keer goed omhoog te kijken naar de openbare verlichting. Je zal hoogstwaarschijnlijk tal van variaties ontdekken die ook in je modelwereld voor kunnen komen.

Ook ik wou aan het zelfbouwen beginnen en wel van de zogenaamde 'Koffer 70' en 'Koffer 150' van AEG. De Koffer 70 heeft heel veel in wijken en op woonerven gestaan. Bij 50-kilometer wegen werd de Koffer 150 toegepast en beide hebben ze jarenlang het straatbeeld bepaald. De 150 doet dat nog steeds, de 70 is op enkele exemplaren na overal vervangen.

Een lijstje met de zaken waar ik wat dieper op in ga:

• Lampkleur
• Masten
• Uithouders
• Armaturen

Lampkleur

De kleur van een straatlantaarn kan werkelijk alle kanten op. In model zullen we er rekening mee moeten houden dat we kwa kleuren van (SMD) LEDs vaak beperkt zijn tot 2 of 3 kleuren: geel, warmwit en 'koud' wit.

In de echte wereld variëert de kleur van hard wit van het licht van kwikdamplampen op privéterreinen, het wat vriendelijker wit van diverse straatverlichting in Amsterdam (en sinds een aantal jaren ook in steeds meer andere gemeentes) tot het licht-gele schijnsel van de hogedruk natriumlamp, een type natriumlamp dat je sinds de jaren '90 veel bij kruisingen tegenkomt.

Ik eindig het lijstje met het zeer gelige licht van de zogenaamde SOX-lamp: de lagedruk natriumlamp met als grootste voordeel de enorme lichtopbrengst en als grootste nadeel de lichtkleur, een karakteristiek geel licht, waarin vormen prima te herkennen zijn, maar wel zo goed als elke kleur behalve het geel van het licht zelf, verloren gaat.

Een ander kenmerk van de natriumlamp: het opstarten. Eerst zal de lamp, onder invloed van het voor de ontsteking noodzakelijke neongas, rood licht uitstralen. Naarmate de lamp opwarmt en het natrium verdampt wordt dit steeds geler van kleur en stijgt de lichtopbrengst.

Een leuk detail om op de modelbaan uit te voeren: een defecte natriumlamp blijft nog wel eens rood gloeien of knipperen. Een rode SMD-LED die zwak gloeit of onregelmatig knippert is een leuke afwisseling tussen alle correct werkende lantaarns.

De mast

Het onderdeel wat de lantaarnpaal tot een lantaarnpaal maakt: de paal, of beter gezegd, de mast.
Deze zijn er ruwweg in 2 uitvoeringen: De conische mast, die onderaan dik begint en naar het einde toe dunner wordt.

De conische mast is er in vele lengtes: vrij gebruikelijk is een meter of 4, maar er zijn zat exemplaren van zo'n 9 tot 10 meter te vinden. Het nabouwen van een conische mast is zonder draaibank eigenlijk zo goed als onmogelijk. Voor korte lengtes is het relatief kleine verloop van de dikte van de mast niet lonend om in model na te maken.

Een mast met verjongingen: om de paar meter is de mast door middel van een verkleining van de diameter steviger gemaakt.
De lengte van deze mast variëert van enkele meters tot meer dan 12 meter bij de snelweg. Omdat de modelwereld toch al een wereld van compromissen is, lijkt een lantaarn hoger dan 12 meter in model me niet zo'n goed idee. 12 meter is in H0 ruim 13,5 centimeter!

Het materiaal van de mast kan werkelijk alle kanten op. In het verleden werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van beton, naast staal en aluminium, twee materialen die tegenwoordig veel gebruikt worden.

Detail voor de modelbaan: In model staan de lantaarns vaak keurig recht in één lijn én kaarsrecht omhoog. In de werkelijkheid staan de lantaarns, zeker in wat oudere straten, door allerlei invloeden hier en daar wat scheef.

Uithouder

Onderdeel van de mast is de uithouder, als verbindend element tussen armatuur en mast. Er zijn masten met losse uithouders of waarbij uithouder en mast 1 geheel zijn. Beide bepalen gedeeltelijk het uiterlijk van de lantaarnpaal maar de functie is zowel los als vast gelijk: zorgen dat de lichtbron niet direct bij de paal naar beneden straalt.

Losse uithouders heb je grofweg in 3 uitvoeringen:

• opschuifbaar: een buis met uithouder wordt op de mast geschoven en vastgeschroefd.
• aanschroefbaar: In de mast zitten gaten voor schroeven en kabel. De uithouder wordt dus aan de zijkant gemonteerd.
• hangdraad: het armatuur wordt simpelweg aan een draad boven het wegdek opgehangen. Menig straat in Amsterdam en diverse snelwegen in Nederland zijn zo uitgelicht.

Bovenstaande montage-vormen hebben als voordeel dat de masten universeel zijn. Dat is goedkoper in aanschaf en makkelijker bij transport. Een nadeel is de extra tijd die het volledig afmonteren van de mast kost.

Zowel complete masten als masten met losse uithouders komen verschrikkelijk veel voor. Ze kunnen haaks gebogen of in een vloeiende bocht ten opzichte van de mast gebogen zijn, licht naar boven neigen, maar ook heel erg schuin naar boven neigen, in 1, 2 of misschien zelfs wel 3 bochten gebogen zijn, kort of lang zijn: In je eigen omgeving rondkijken en fotograferen werkt het beste.

Het Koffer armatuur bijvoorbeeld, dat model staat voor mijn baan is in mijn stad al op 6 verschillende masten en hun eventuele uithouders te vinden.

Naast masten met slechts 1 uithouder zijn er overigens genoeg masten met twee, drie of zelfs vier uithouders. Het spreekt voor zich dat zeker masten met drie en vier uithouders in model al snel complex zijn om na te maken.

Armatuur

Het onderdeel dat het uiterlijk voor het grootste deel bepaalt. Het 'kastje' waar de lamp in zit. Een beschrijving hiervan is niet te geven, er zijn zo verschrikkelijk veel verschillende armaturen dat je het beste in je eigen herinneringen kan graven of naar buiten kunt gaan om te kijken en eventueel zelf foto's te nemen.

Wel is er een oer-Hollands armatuur dat hoogstwaarschijnlijk overal in Nederland te vinden is, namelijk het "Friso Kramer" armatuur van Industria.

Vaak hebben of hadden gemeentes wel een voorkeur voor een paar types. Het zou vervanging immers erg moeilijk maken als elke straat een ander armatuur zou gebruiken.

Ter afsluiting van dit artikel een foto met de 6 uitvoeringen van masten met Koffer armatuur in mijn stad.

Met de opgedane kennis bouwde ik uiteindelijk een schaalmodel van de betreffende lantaarn. Dat werd uiteraard duidelijk beschreven.

• Koffer 150: een straatlantaarn van AEG in model

---